اقامتگاه­های بوم گردی، فرصت ها، چالش­ها

خدیجه بوزرجمهری

دانشیار گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد

اقامتگاه بارانداز در روستای فرحزاد

گردشگری روستایی یکی از انواع گردشگری است که از دهه 1950 به بعد گسترش یافت و درابتدا یعنی از دهه های 1960 و 1970 از جنبه اقتصادی و درآمد زایی مطرح بود ولی به تدریج به عنوان ابزاری برای توسعه جوامع روستایی از ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست محیطی مورد توجه قرار گرفت )رضوانی و خراسانی، 1389 : 300). جامعه بین المللی اکوتوریسم « TIES» نیز تعریف فراگیری برای اکوتوریسم یا بوم گردی داده است و آن سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که درآن محیط زیست حفظ و بر رفاه مردم محلی تاکید می شود. توسعه گردشگری روستایی که نوعی کسب وکارهای کوچک است، سبب توجه به اقامتگاه های بوم گردی شد و برای اولین بار در« سمینار بین المللی اقامتگاه های بوم گردی»، در سال 1994 در خلیج ماهو جزایر ویرجین آمریکا به جهانیان معرفی شد) http://www.donyayesafar.com ( که ابتدا در کشورهای اروپایی گسترش یافت، به طور نمونه در کشور اتریش در همان سال 1994 در بیش از 21هزار مزرعه، امکانات 109 هزار اتاق برای اقامت بوم گردان و بازدیدکنندگان فراهم گردید )رضوانی و خراسانی، 1389 : 301).

با رشد صنعت گردشگري وچنین پیشینه و نیازهایی، آمار تقاضا براي طبیعت گردي خصوصاً بوم گردي و شاخه اي مرتبط با آن نظیر توریسم روستایی، اگروتوریسم و … افزایش یافته است به طوری که سازمان جهانی جهانگردي رشد تقاضا برای گردشگری در طبیعت را سالانه 10تا 30 درصد ولی رشد سالانه تقاضا را درکل 3تا4 درصد برآورد می کند.

طبق تعریف سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری، اقامتگاه های بومی در محیط های طبیعی با رعایت بالاترین سطح ممکن ضوابط زیست محیطی و به شکلی سازگار با معماری بومی و سیمای طبیعی منطقه احداث شده و ضمن حداکثر تعامل با جامعه محلی، زمینه حضور و اقامت طبیعت گردان را با کیفیتی قابل قبول و تعریف شده در محیط های طبیعی فراهم می کنند.اقامتگاه­های بوم گردی فرصت های بسیار خوبی را برای کسب وکارهای کوچک و خانوادگی ایجاد کرده و موفقیت آنها متاثر از روابط مستقیم و متقابل میزبان و میهمان در خانه و املاک خانواده گردشگر پذیر است. این حضور و مشارکت از سوی خانواده روستایی، برای تجربه و رضایت گردشگر و همچنین برای توسعه پایدار جامعه محلی، امری بسیار حیاتی است. توسعه این اقامتگاه ها می­تواند به عنوان یکی از الگوهای توسعه پایدار طبیعت گردی، سبب ارتقا و توانمندسازی جوامع محلی و جلب مشارکت سرمایه گذاران بومی گردیده و با ایجاد فرصت های شغلی جدید در مناطق بومی از یک طرف به رشد اقتصادی و بهبود معیشتی جامعه بومی کمک کرده و از طرف دیگر از رشد بی رویه مهاجرت به شهرهای بزرگ جلوگیری نماید.

اقامتگاه های بومی باید به این اصول و معیارها پایبند باشند:

• کمترین آسیب را به محیط زیست اطراف اعم از طبیعی و فرهنگی وارد کنند،
• کمترین تاثیر ممکن را هنگام ساخت و ساز بر روی محیط طبیعی اطراف بگذارند،
• متناسب و هماهنگ با بافت فیزیکی و فرهنگی منطقه باشند و با توجه به شکل، ظاهر، رنگ و معماری محلی ساخته شوند.
• علاوه بر این از روش های پایدار برای به دست آوردن آب مصرفی استفاده کنند و میزان مصرف آن را کاهش دهند.
• به منظور دفع پسماندها و پساب ها نیز باید از سیستمی کارآمد بهره مند باشند و از همه مهمتر به توسعه پایدار منطقه کمک کنندwww.ichto.ir)).

این اقامتگاه ها بر اساس محیط جغرافیایی به سه دسته می شوند: دسته اول «بوم کلبه ها» که نوعی از اقامتگاه های بومی در محیط های روستایی و طبیعی هستند. دسته دوم« اقامتگاه های بومی سنتی» هستند که در محیط های شهری و بافت تاریخی شهر واقع اند و با معماری منطقه سازگارند. نوع سوم نیز با نام اقامتگاه های عشایری که تجربه اقامت در چادرهای عشایری را برای گردشگران فراهم می سازند.

دسته بندی دیگری هم بر اساس کارکرد اقامتگاه­ های بومی ارائه شده است که شامل چهار نوع: اکولوژ، اکوکمپ، اکوهتل و هتل بوتیک ها هستند. واژه اکو در هر سه نوع اقامتگاه بومی بر رعایت معیارهای زیست محیطی تاکید دارد. اکولوژها، بوم کلبه هایی هستند که در محیط های روستایی و طبیعی فعالیت می­کنند. اکوهتل ها، هتل های سنتی هستند که در بافت تاریخی شهر قرار دارند و ملاحظات زیست محیطی در آن رعایت می شوند. سازه اکوکمپ ها بر اساس چادر است و برخلاف اکولوژها یا اکوهتل ها در آن ها از مصالح ساختمانی چون گل و آجر و خشت و .... استفاده نشده است.

اما هتل بوتیک ها متفاوت از اکوهتل ها و یا اقامتگاه های بومی سنتی هستند. هتل بوتیک ها در ساختمانی با معماری خاص مثل قلعه، غار و یا بافت تاریخی و سنتی در بالاترین سطح کیفیت، خدمات ارائه می دهند. در این هتل ها پرسنل و تمامی کادر هتل آموزش لازم را برای ارائه خدمات می بینند. معمولا این هتل ها در درجه بندی جزو هتل های 5 ستاره محسوب می شوند و انجمن جامعه هتل­داران ایران بر فعالیت این هتل ها نظارت و ارزیابی دارد. هتل لاله صخره ای کندوان و هتل سرای عامری ها در کاشان از جمله هتل بوتیک های فعال در ایران هستند) ( http://www.donyayesafar.com

بوم گردي از دیدگاه سازمان جهانی جهانگردي داراي مشخصات چهارگانه زیر است:

1.واابسته به طبیعت باشد

2. از نظر اکولوژیک پایدار باشد.

3.آموزش و تفسیر ارزش­هاي سایت مهمترین بخش آن باشد.

4. جوامع محلی و میزبان در آن مشارکت داشته باشند.

با توجه به اهمیت بوم گردی ، درایران نیز توسعه اقامتگاه­های بوم گردی در چند سال اخیرآغاز شده است ولی تعداد آنها چندان زیاد نیست و طبق آمار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور تا انتهای سال 1394 تعداد 205 اقامتگاه با معماری محلی، اقلیم و فرهنگ های بومی در نقاط مختلف کشور ایجاد شده است که نشان­دهنده عدم توجه کافی به این حوزه است. اما ازانجایی که بوم‌گردی موجب توانمندسازی جوامع محلی، رونق اقتصادی و بهره‌مندی عموم مردم می‌شود و احیای آیین‌های بومی، آداب و سنن، گویش‌ها و ... را به همراه دارد، این سازمان درتلاش است تا این طرح را حداقل در 500 روستای کشور تا پایان برنامه ششم اجرایی کند. در این میان روستای جنت‌رود بار رامسر به عنوان پایلوت عملیاتی ساختن این طرح معرفی و مطالعات آن آغاز شده است. در راستای راه اندازی اقامتگاه­های بوم گردی ، تفاهم نامه هایی بین سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و صندوق کار افرینی امید، برای پرداخت تسهیلات ومجوزهای لازم منعقد و شیوه نامۀ آن به امضا رسیده است ) http://www.donyayesafar.com ).

شیوه نامه تسهیلات بوم گردی

در 29 فروردین سال 1394 تفاهم نامه همکاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و صندوق کار آفرینی امید، تحت عنوان «شیوه نامه اجرایی اعطای تسهیلات به اقامتگاه­های بوم گردی ودفاتر خدمات مسافرتی فعال در زمینه طبیعیت گردی» در 12 ماده و 4 تبصره ، به امضاء رواسا ومعاونین سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور و صندوق کارآفرینی امید رسید .http://www.ichto.i این شیوه نامه در راستای پرداخت تسهیلات به منظور انجام اقدامات در زمینه نوسازی، توسعه، تجهیز و بهره برداری از اقامتگاه های بوم گردی با هدف ایجاد اشتغال پایدار به ویژه در مناطق محروم و همچنین اعطای تسهیلات به دفاتر خدمات مسافرتی فعال در زمینه طبیعت گردی به منظور تهیه و خرید تجهیزات و وسایل نقلیه مرتبط با اجرای تورهای طبیعت گردی، تنظیم و امضا شده است http://sumo.ly. با استناد به تبصره 3 ماده 5 این تفاهم نامه ، همکاری مشترک سازمان میراث فرهنگی، با صندوق کارآفرینی امید، تشکیل کمیته راهبردی با هدف برنامه ریزی، هدایت، پیگیری و نظارت بر اجرای مفاد تفاهم نامه مذکور در دستور کار قرار گرفت و نشست هایی با مدیران کل استانی جهت بررسی مسائل، مشکلات و پیشنهادهای احتمالی در زمینه ارائه تسهیلات قرض الحسنه به فعالان حوزه اقامتگاه های بوم گردی تشکیل گردید. بعد از بستن این تفاهم نامه تا انتهای سال گذشته بیش از 300 پروندۀ درخواست راه اندازی اقامتگاه بوم گردی درکل کشور دریافت شده است و مواردی را که با چارچوب قوانین و استاندارهای ابلاغ شده به استانهای کشور مطابقت داشته باشد مجاز اعلام شده و تسهیلات پرداخت می شود. این تسهیلات با کارمزد 4 درصد و مبلغ آن بین 4 تا 100 میلیون تومان به منظور توسعه بوم گردی تعیین شده است. هدف غایی این تفاهم نامه مشترک، اشتغال زایی در نواحی روستایی، ارتقای ارائه خدمات به گردشگران و جلب رضایت آنان و افزایش تعداد گردشگران داخلی و خارجی به مناطق بکر روستایی است. پیش بینی می شود با چنین اقدامات و تسهیلاتی، تعداد گردشگران خارجی تا پایان برنامه ششم به 5 برابر یعنی تا 13 میلیون نفر برسد )فیاضی، همایش بوم گردی و توسعه پایدار در خراسان رضوی، 26دیماه 1394 ).

علاوه بر شیوه نامه پرداخت تسهیلات ، «اداره کل نظارت و ارزیابی خدمات گردشگری» و «دفتر همکاری و توافق های ملی گردشگری» آیین نامه ای با عنوان «شرح مشخصات و ضوابط ساخت، بهره برداری و درجه بندی اقامتگاه های بوم گردی کشور» تنظیم کرده­اند که براساس آن نحوه بهره برداری و درجه بندی اقامتگاه های بوم گردی مشخص شده و برای احداث اقامتگاه های بومی صدور مجوز و اعطای وام از سوی سازمان در نظر گرفته شده است.

چالش ها

متاسفانه علی رغم فرصت ناب ایجاد شده برای صنعت گردشگری ایران، این اقامتگاه ها با چالش های اساسی مواجه هستند. میزان پذیرش فعالیت اقامتگاه های بومی از سوی مردم محلی، مشارکت دادن آنان و نیز بهره مندی اقتصادی مردم محلی از فعالیت اقامتگاه ها مساله مهمی است که در صورت غفلت از آن، طرح اقامتگاه های بومی با شکست مواجه خواهد شد. اغلب در مواردی که اقامتگاه توسط افراد غیرمحلی و یا حتی در مواردی که اقامتگاه توسط افراد محلی مدیریت می شود اما ارائه خدمات و منفعت اقتصادی ناشی از آن تنها به صورت انحصاری توسط اعضای خانواده و نزدیکان آنها کسب می گردد، موجب نارضایتی مردم محلی می شود. و در هرحال اما و اگرهای بسیاری در رابطه با اقدامات کمیته طبیعت گردی و اقامتگاه های بومی و آیین نامه تصویب شده و نحوه درجه بندی اقامتگاه ها و نیز وام وعده داده شده مطرح هست. ولی با این حال بنا به اطلاعات غیررسمی موجود به نظر می رسد امکان تغییر و بازنگری در خصوص این آیین نامه وجود دارد و تاکنون برای هیچ یک از اقامتگاه های بوم گردی این آیین نامه به کار گرفته نشده است. آمار اعلام شده از سوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نشان می دهد تا پایان سال 94 حدود 120 نفر مجوز اقامتگاه بوم گردی را اخذ کردند و بیش از 60 نفر دیگر در فرآیند کسب آن به سر می برند.

از طرف دیگر به نظر می رسد وام 100 میلیونی نیز به هیچ یک از موسسین اقامتگاه های بوم گردی تخصیص داده نشده است و برای اخذ وام باید به سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مراجعه و نحوه دریافت وام را از آن طریق پی گیری کرد. با این حال سازمان میراث استان ها نیز تنها می توانند به عنوان یک معرف عمل کنند و شرایط معمول بانک برای طی کردن مسیر اخذ وام رعایت می شودhttp://www.donyayesafar.com . ودریافت وام با مشکلات زیادی روبروست. به گفته بعضی از فعالان این حوزه، پس از نزدیک به یک سال رفت و آمد برای دریافت وام از صندوق کارآفرینی امید، همچنان موفق نشده اند وحتی هزینه های مالی بسیاری هم داشته است (روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 3672، 19/10/94 :17 ) . در راستای حل این نوع مشکلات ، نقش شبکه های اجتماعی بی تردید اهمیت دارد از جمله شبکه «خوشه سار بوم گردی » که در آن گروهی از گردانندگان اقامتگاه های بومی در سراسر کشور گرد هم آمده اند و این شبکه را تشکیل داده تا ضمن فعالیت مستقل خود تجربه های خویش را با یکدیگر به اشتراک بگذارند. اعضای این شبکه، انجمنی را تشکیل دادند تا بتواند مشکلات و خواسته های خویش را حل وپیگیری کنند . http://khushehsarboomi.ir

درحال حاضر در سطح کشور در استان های مختلف اصفهان، خوزستان، گلستان، جزیره قشم و سمنان و چادرهای عشایر شاهسون در استان اردبیل انواع مختلفی از اقامتگاههای بومی فعالیت می کنند و مشخصات تعدادی از آنها در جدول زیر آمده است و امید است با رفع چالش ها و موانع موجود، شاهد توسعه اقامتگاههای بیشتری در کشور باشیم.

جدول مشخصات برخی از اقامتگاه­های معروف بوم گردی درکشور

اقامتگاه نور خانه در روستای قلعه بالا

کلبه مضیف بردیه در روستای بردیه

داخل کلبه مضیف بردیه

منابع مورد استفاده:

1-رضوانی، م.، نظری، و خراسانی،م 1389 . فرهنگ مفاهیم و اصطلاحات برنامه ریزی و توسعه روستایی، جهاد دانشگاهی مشهد.

2- روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 3672، 19/10/94 :17

3 سایت دنیای سفر     - http://www.donyayesafar.com

4- سایت میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری   http://www.ichto.i

5-   سایت خوشه سار بومی                           http://khushehsarboomi.ir  

6- فیاضی، همایش بوم گردی و توسعه پایدار در خراسان رضوی، 26دیماه 1394.

• < قبلی
• بعدی >